Đây là một rối loạn nhân cách khá đặc biệt vì nó gần với đời thường nên nhiều khi không được chú ý đến, nó thường dẫn đến những xung đột vợ chồng, xung đột với đồng nghiệp và dẫn đến kiện cáo…Rối loạn nhân cách này có những đặc điểm nổi bật sau đây:

 -Tính đa nghi và dễ tự ái quá mức.

 -Phán đoán sai lầm khó có thể phê phán được.

 -Sự tự đánh giá cao bản thân thái quá.

  Những bệnh nhân này thường từ chối rằng họ có thể sai lầm và họ dễ dàng kết tội người khác. Loại bệnh nhân  này có những nét tính cách là nguyên nhân dẫn đến những rối loạn hành vi được mô tả với những thuật ngữ kinh điển sau:

 -Nhân cách hiếu chiến hay kiện cáo, dễ dàng tham gia vào các vụ kiện kéo dài.

 -Lí tưởng hoá đam mê điên cuồng hay còn gọi là nhân cách luôn đòi hỏi mong chờ hi vọng không tưởng. Họ thích bới lông tìm vết tìm cái sai, thích làm sáng tỏ công lí, hay sùng đạo quá mức.

 - Ghen tuông bệnh hoạn.

Người ta thấy những người bị rối loạn nhân cách kiểu này hiếm khi tự mình đi khám bệnh. Thường thì chính người xung quanh như: vợ, chồng, thủ trưởng… yêu cầu họ phải đi khám vì những tình huống mà họ gây ra làm cho mọi người không chịu nổi. Chẩn đoán rối loạn nhân cách Paranoia thường hay gặp ở nam nhiều hơn nữ. Người ta không thấy yếu tố gia đình cũng như không thấy mối liên hệ của rối loạn nhân cách này với bệnh Tâm thần phân liệt. Những rối loạn nhân cách này hay gặp nhiều hơn  một chút ở các cộng đồng thiểu số, ở những người nhập cư, ở những người khiếm thính và những người sống trong một chế độ chuyên chế giáo điều cứng nhắc thiếu dân chủ…

Sau đây là các nét chính về mặt lâm sàng của rối loạn nhân cách Paranoia:

1-Tính đa nghi và tự ái quá mức: Điều này dẫn đến việc lí giải hoàn toàn sai lệch các hành vi cử chỉ lời nói của người khác, các biểu hiện bình thường này được qui kết cho là làm nhục hay đe doạ…Bệnh nhân luôn sống trong sự lo sợ nghi ngờ bị người khác lừa gạt từ đó dẫn đến các mối nghi ngờ đối với bạn bè, đồng nghiệp và bạn tình. Họ dễ dàng cảm thấy bị phật ý mất lòng, dễ dàng biểu lộ tự ái và có thể phản ứng  một cách quyết liệt như: nổi khùng, kích động tấn công hay thù hận dai dẳng. Do luôn nghi ngờ như vậy nên bệnh nhân luôn luôn ở trong tình trạng thái tâm thần “tỉnh táo cảnh giác quá mức”.

2-Sự phán đoán sai lầm khó có thể phê phán được: sự phán đoán này dẫn đến những lí giải lệch lạc. Sự phán đoán vô lí này thường bất chấp thực tế. Bệnh nhân thường phán đoán theo một lôgíc riêng để bảo vệ quan điểm và những nghi ngờ của riêng  mình. Người ta gọi là hiện tượng logíc lệch lạc của tư duy không thể khắc phục được. Từ đó họ từ chối tất cả những sự phê bình. Có tác giả gọi là sự “cứng nhắc tâm thần”.

3-Sự tự đánh giá cao bản thân thái quá: Đây là một nét cơ bản ở đây  làm cho bệnh nhân luôn có sự đánh giá hay đề cao quá mức bản thân và dẫn đến cảm giác tự tôn và tính cách độc tài chuyên chế và ngạo mạn của họ. Chính sự chắc chắn quá mức về bản thân làm cho bệnh nhân ít có khả năng tự phê phán. Họ luôn chắc chắn về quyền chính đáng và tính đúng đắn trong quan điểm của họ mà họ muốn thực hiện sự chia sẻ hay áp đặt quan điểm này cho người khác. Nếu ai phản đối thì họ biểu lộ sự coi thường khinh miệt. Những người thân thường là những người phải chấp nhận sự độc đoán của họ. Người ta nhận thấy cảm xúc của bệnh nhân thường thu hẹp. Họ có vẻ lạnh lùng, xa cách, không có khả năng hài ước vui đùa. Họ luôn muốn tỏ ra mình là người khách quan và hợp lí trên mọi phương diện. Nhưng bên dưới vẻ lạnh lùng xa cách là một sự kìm nén cảm xúc và căng thẳng cao độ. Nhưng đôi khi một số trường hợp che dấu sự kiêu ngạo của mình với biểu hiện bề ngoài giả khiêm tốn thái quá.

Do ảnh hưởng trực tiếp từ các nét tính cách trên mà dẫn đến những hậu quả cho bệnh nhân đó là: sự kém hay không thích ứng với cuộc sống xã hội. Bệnh nhân thường sống cô độc ít quan hệ xã hội, ít quan hệ tình cảm. Họ thường hay gặp phải các xung đột với những người đại diện chính quyền (đồng nghiệp,thủ trưởng..). Họ thường có xu hướng thiên về các hoạt động biểu lộ sự quá khích như: cuồng tín, say mê chính trị hay tôn giáo, tham gia vào các giáo phái bí mật một cách kiên trì nồng nhiệt…Tuy nhiên do lối sống cách li nên một số người có khả năng tự học rất tốt, có khả năng trí tuệ cao nên có những thành công về mặt xã hội một cách đáng kinh ngạc. Các rối loạn của bệnh nhân thường mang tính chất khu vực tức là có khi chỉ ảnh hưởng đến một lĩnh vực nào đó trong đời sống sinh hoạt còn các mặt khác vẫn hoạt động bình thường.

Các biến chứng của rối loạn nhân cách Paranoia

   Trong cuộc đời của bệnh nhân thường hay gặp phải những biến chứng sau:

-Bệnh nhân gặp phải những vấn đề như xung đột vợ chồng, xung đột với đồng nghiệp và gặp rắc rối với chính quyền dễ dẫn đến những hành vi tấn công gây thương tích thậm trí giết người liên quan đến pháp y tâm thần.

-Bệnh nhân thường có phản ứng thái quá do ghen tuông bệnh lí dẫn đến bạo hành nhất là khi bệnh nhân lạm dụng rượu nghiện rượu.

-Họ dễ bị trầm cảm do không đạt được những đời hỏi vô lí, đôi khi bệnh nhân tự sát  vì thất vọng hay để chứng minh cho mọi người thấy sự đúng đắn ý tưởng của mình.

-Đôi khi rối loạn nhân cách tiến triển nặng trở thành tới mức hoang tưởng dẫn đến phải nhập viện điều trị

Tuy nhiên một số bệnh nhân khi lớn tuổi và trong điều kiện môi trường thuận lợi ít xung đột  các nét tính cách khác thường dần giảm đi nhiều và có một cuộc sống gia đình xã hội chấp nhận được.

Điều trị rối loạn nhân cách Paranoia

      Thực sự đây là một trong  những dạng rối loạn nhân cách khó điều trị nhất đúng như câu ngạn ngữ “giang sơn dễ đổi bản tính khó dời”. Tuy nhiên sự lựa chọn hàng đầu trong điều trị rối loạn nhân cách Paranoia là liệu pháp tâm lí cá nhân vì các bệnh nhân này thường phản ứng xấu với liệu pháp nhóm, các liệu pháp hành vi và các liệu pháp thâm nhập qua sâu vào cuộc sống đời tư của bệnh nhân. Với bệnh nhân rối loạn nhân cách kiểu này người làm liệu pháp tâm lí phải luôn thẳng thắn và trung thực trong định hướng của mình. Khi đối mặt với  với sự kết tội hoặc khi phạm phải một sai lầm đáng ra không xẩy ra thì nhà liệu pháp tâm lí nên thừa nhận cái sai lầm và xin lỗi  sẽ tốt hơn việc giải thích các sai lầm đó bởi trong thực tế với bệnh nhân này sự tin tưởng và sự khoan hồng tha thứ là không có. Cũng phải coi chừng sự lí giải phân tích quá vội vàng có thể dễ dàng gây phản ứng nghi ngờ ở bệnh nhân rối loạn nhân cách Paranoia. Đôi khi các hành vi của bệnh nhân có thể quá đe doạ như chửi rủa tấn công đến mức nhà liệu pháp tâm lí phải kiểm soát và đặt lại giới hạn với bệnh nhân. Việc phê phán sự kết tội phải được thực hiện một cách gắn liền với thực tế rõ ràng chắc chắn nhưng không mang tính làm nhục bệnh nhân. Nhà trị liệu tâm lí luôn giữ vai trò trung lập khi tiếp cận với bệnh nhân không ủng hộ cũng như không coi thường các ý tưởng lệch lạc của bệnh nhân. Với những bệnh nhân bị  rối loạn nhân cách Paranoiac điều đáng sợ với họ khi nghĩ rằng những người mang đến sự giúp đỡ cho họ là những người yếu đuối kém cỏi hơn họ. Trong trường hợp bệnh nhân kích động hay lo âu người ta có thể dùng thuốc. Thuốc thường ưa dùng là các thuốc bình thản nhóm Benzodiazepin hoặc các an thần kinh liều thấp như Melleril, Haldol…có tác dụng tốt cho kích động và những ý tưởng gần giống hoang tưởng của bệnh nhân. Chú ý các thuốc dùng phải ít gây tác dụng phụ nếu không bệnh nhân sẽ chống đối bỏ điều trị vì bệnh nhân này rất nhậy cảm với tác dụng phụ của thuốc an thần.

                                                                                              BS Lê Đào Nghĩa